KATEDRA 
Dzieje. Jak wykazały badania N. Kitkauskasa, dolną częścią najstarszych fundamentów katedry są fundamenty jakiejś świątyni jeszcze z XIII wieku (z II połowy). Prawdopodobnie, była to katedra biskupa Litwy, wzniesiona przez wielkiego księcia litewskiego (a od 1223 r. - króla Litwy) Mendoga po jego chrzcie w 1221 roku. Jak piszą późniejsze kromki krzyżackie, katedrę w Wilnie objął -jako misyjny biskup Litwy - Chrystjan. Nieznane jest jej wezwanie. Po apostazie Mendoga po 1261 roku i po reakcji pogańskiej, została zburzona (chociaż, nie od razu i nie całkowicie). Z fragmentów jej murów utworzono pogańską świątynię, a w ruinach palono zwłoki zmarłych wielkich książąt litewskich.

Rozpoczynając w 1387 roku dzieło chrztu Litwy, król Polski i wielki książę litewski Władysław Jagiełło; po przybyciu (z licznym orszakiem) z Krakowa do Wilna, zburzył istniejące tu pogańskie sanktuarium i założył (na fundamentach zniszczonej przez pogan katedry Mindoga z lat 1251-1261) kościół chrześcijański pod wezwaniem św. Stanisława. Franciszkanin-minoryta z Polski, Andrzej (herba Jastrzębiec) miał pełnić obowiązki biskupa wileńskiego.

Kościół-katedra był kamienną budowlą, niewielką, zjedna wieżą nad wejściem, prawie identyczną z byłą katedrą Mendoga (pogląd J. Kłosa, jakoby katedra Jagiełły miała być drewnianą, w świecie wyników badań archeologicznych nie znajduje uzasadnienia).

W roku 1399 pożar zniszczył jagiełłową świątynię. Przy wsparciu wielkiego księcia Witolda oraz jego żony Anny, podjęto odbudowę i rozbudowę katedry (do 1407 r.).

W nowo wzniesionej katedrze spoczęły zwłoki drugiej żony wielkiego księcia Witolda, księżnej smoleńskiej Anny (Swiatosłwówny), zmarłej w 1418 r. Dla górnego pochówku, w. ks. Witold kazał zbudować przy katedrze kaplicę (pod wezwaniem św. Michała Archanioła), gdzie złożył zwłoki zmarłej żony i gdzie kazał pochować po śmierci również siebie (stało się to w 1430 r.)

W roku 1419 pożar zniszczył nową budowlę katedry, ale (przy dalszej pomocy w. ks. Witolda) ją odbudowano (jako dłuższą i szerszą). Podczas tej odbudowy wzniesiono przy niej kilka kaplic: Montwidowską (w 1423 roku), Gasztołdowską(1436 r.), Kieżgajłowską(1436 r); później (1474 r.) powstała kaplica Królewska i inne. W 1522 roku z inicjatywy biskupa Jana ("z książąt litewskich", pobocznego syna króla Zygmunta I) przeprowadzono gruntowny (pod nadzorem Włocha Annusa) remont świątyni (wtedy to ulokowano katedralną dzwonnicę na obronnej wieży zamku), lecz wkrótce (w 1530 roku) zniweczył ją pożar. Odbudowę podjęto już w czasach rozkwitu renesansu w zygmuntowskim Wilnie. Od 1534 r. kierowali nią Włosi:

Bernardo Zanobii da Gianotis i Giovani Cini, ale prace przerwał nowy pożar (w 1542 roku). Rekonstrukcja katedry św. Stanisława, wspomagana hojnie przez rozmiłowanego w Wilnie Zygmunta Augusta, trwała aż do 1557 roku.

W 1555 roku świątynia katedralna gościła synod biskupi, ale wkrótce niezbędną się stała kolejna odnowa. Wyniki remontu, przeprowadzonego (1596-1598) przez P. Pielgrzymowicza i J. Pietrowicza, zniweczył wielki pożar 1610 r. (ocalała z niego tylko kaplica św. Kazimierza). Odbudowę sfinansował biskup Benedykt Wojna.

W latach 1623-36 Zygmunt III Waza (a po jego śmierci - Władysław IV Waza) podjął (przy pomocy architektów P. Dankersa i K, Tencalli) dzieło przebudowy nowej kaplicy Królewskiej w wileńskiej katedrze na wspaniałe mauzoleum św. Kazimierza. Zniszczenia, spowodowane wojną 1655 r. i okupacją moskiewską (1655-1661), naprawiano (m. in., odbudowano zawalone stopy katedry) do 1666 r. (pod kierownictwem J. Salvedera). Pod koniec XVII wieku.; z inicjatywy biskupa E. Kotowicza, zmieniono katedralny ołtarz główny (usuwając poprzednio wzniesiony K. Tencallę i H. Kuntzana). Nowy remont świątyni trzeba było przeprowadzić po bytności Szwedów (1701-1702). W 1769 roku runęła południowa wieża fasady katedralnej (zabijając sześciu kapłanów i kleryka oraz niszcząc część sklepień). Potrzebna była gruntowna odbudowa i przebudowa zrujnowanej katedry. Kapituła (pod przewodnictwem biskupa Massalskiego) zleciła ją architektowi Wawrzyńcowi Gucewiczowi (jego projektem żywo interesował się Król Stanisław August). Dzieła Gucewicza (zmarłego w 1798 r.) dokończył (w 1801 r.) M. Szulc (m. in. dodając trzy posągi na szczycie frontowym katedry), a w latach 1837-38 uzupełniał K. Podczaszyński (przy współpracy K. Rusieckiego i M. Januszidewicza). W 1889 roku J. Rodowicz zbudował w katedrze nowe organy. Po wielkiej powodzi 1931 r. remont fundamentów przeprowadzał J. Kłos (wtedy to właśnie odkryto szczątki króla Aleksandra oraz królowych Elżbiety i Barbary w podziemiach katedry); remont przedłużył się do 1939 r. (podczas tych prac, m. in., pale drewniane fundamentów portalu zastąpiono żelbetowymi, wg projektu H. Wąsowicza, itp). Wzniesiono też wtedy podziemne mauzoleum dla grobów królewskich (wg projektu S. Bukowskiego, J. Kłosa i H. Wąsowicza).

Katedra wileńska była miejscem historycznych wydarzeń. Oprócz różnych kościelnych (synod, obiór biskupów, posiedzenia kapituły, pogrzeby biskupów, uroczyste nabożeństwa itp.) odbywały się uroczystości państwowe ("podniesienie na stolec wielkoksiążęcy", pogrzeby członków rodziny królewskiej i magnatów, różne zaprzysiężenia itd.). W czasach nowszych, w 1919 roku, odbyło się tu uroczyste nabożeństwo, inaugurujące otwarcie Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie; 2 lipca 1927 r. na stopniach wileńskiej katedry uroczyście koronowano Cudowny Obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej (z udziałem w uroczystości, m. in.. Marszałka Piłsudskiego, prezydenta Mościckiego i in.)

Podczas ostatniej wojny i okupacji katedra była otwarta dla wiernych; również w okresie 1944-46. Później władze sowieckie ją zamknęły, przekształcając w magazyn. W 1950 r. wysadzono dynamitem posągi świętych oraz krzyż, stojące na szczycie katedry. W 1956 r. budynek otwarto dla zwiedzających, jako muzealną "Galerię obrazów" (ołtarze zasłonięte, podobnie jak wejścia do zamkniętych kaplic). Po remoncie (w 1969 r.) organów katedralnych, organizowano tu koncerty muzyki organowej. Zezwolono na przeprowadzenie (od 1968 r.) pod katedrą gruntownych badań archeologicznych (które - prowadzone przez N. Kitkauskasa - przyniosły odkrycie resztek katedry Mendoga oraz śladów i świątyni pogańskiej przed 1387 r.). Będąc pod rosnącym naciskiem katolickiej społeczności Litwy (Litwinów i Polaków), domagającej się zwrotu katedry wiernym, władze zaczęły przeprowadzać remont. Jednak ze zgodą na rewindykację świątyni wciąż zwlekano - nawet 1984 roku, kiedy zgodzono się na ograniczone obchody 500-lecia śmierci patrona Litwy, św. Kazimierza, czy podczas podobnych obchodów 600-lecia obchodów Chrztu Litwy. (W obu przypadkach władze centralne w Moskwie odmówiły zgody na pielgrzymkę Ojca Świętego, Jana Pawła II, do Wilna). Nacisk rósł. W 1985 roku władze zgodziły się na odprawianie jednego w tygodniu nabożeństwa w katedrze (pozostałej oficjalnie "Galerią obrazów"). Ale pod jej murami wielotysięczne tłumy wiernych modliły się raz po raz w wielkich polityczno-religijnych manifestacjach. Władze powoli ustępowały kwietniu 1988 roku przybył do Wilna z 19-letniego zesłania biskup Vmcas Sladkevićius, mianowany w maju tego roku przez papieża Jana Pawła II kardynałem i wybrany przewodniczącym Konferencji Episkopatu Litwy). Wreszcie 5 II 1989 r. odbyło się poświęcenie rewindykowanej świątyni katedralnej, a 4 III 1989 r. uroczyście przeniesiono do niej relikwie św. Kazimierza (pozostające od czasu zamknięcia katedry w kościele św. Piotra i Pawła w Wilnie). W październiku odbyło się uroczyste otwarcie katedry dla wiernych Litwinów (biskup wileński J. Steponayićius przeciwstawił się odprawianiu w katedrze nabożeństw w języku polskim). Trwały też prace rewindykacyjno-remontowe (zmierzające m. in., do przekształcenia wileńskiej świątyni w katedrę litewską). W 1991 r. miało tu miejsce żałobne nabożeństwo za spokój dusz Litwinów, zamordowanych (12/13 I 1991 r.) przez wojska sowieckiego OMON-u pod wileńską wieżą telewizyjną.

KOŚCIÓŁ ŚW. PIOTRA I PAWŁA (na Antokolu) 
Dzieje. W tym miejscu jest pagórek, przy którym prastara droga płocka rozdzielała się (w jej dążeniu na zachód lub do brodu wileńskiego na Wilii). Tutaj też, zapewne, zatrzymywali się podróżni (ruscy), przybywający do Wilna, by sprzedać niektóre towary dla mieszkańców (ruskich) osad, znajdujących się wtedy na sąsiednich wzgórzach antokolskich (zwanych wówczas "Krzywymi Górami").
Wznoszący świątynie nowej wiary w miejscach dawnego kultu Jagiełło, tutaj również ufundować miał po 1387 r. drewniany kościółek pod wezwaniem św. Piotra (i Pawła ?). Pod koniec XV w. stojący otoczeniu prawosławnych Rusinów kościółek podupadł, ale został odnowiony (przez biskupa Tabora). Jednak w 1594 r. kościółek spłonął. Po kilkunastu latach zbudowano tu (1609-1616 r.) nowy, drewniany kościół św. Piotra i Pawła, do którego później (w 1638 r.) sprowadzono z Krakowa 2 kanoników luterańskich. Podczas najazdu moskiewskiego na Wilno (1655-61) kościółek został zniszczony i prawie doszczętnie rozebrany. Moskali wyparł z Wilna wielki hetman litewski Michał Pac. Po wojnie żołnierze wojska litewskiego w Wilnie, rozwścieczeni niedotrzymywaniem żołdu, zaczęli dokonywać mordów na swoich dowódcach (m. in., dowódcę niedawnej dzielnej obrony wileńskich zamków przed Moskalami, Kazimierza Chwalibóg-Żeromskiego zamordowano okrutnie w kościele św. Teresy w Wilnie). Groźba śmierci zawisła nad samym hetmanem, który stronił się przed żołdakami w (sąsiadujących z jego podmiejskim domem) ruinach kościółka św. Piotra i Pawła. Ślubować miał wówczas Bogu wzniesienie w tym miejscu nowego kościoła. Hetman Pac ocalał i natychmiast rozpoczął ogromnym kosztem realizację budowy wspanialej świątyni (od roku 1668). Kierował pracami autor projektu budowli, krakowski architekt Jan Zaor (Caor), wspomagany w organizacji robót przez przeora sąsiedniego (niewielkiego klasztoru kanoników luterańskich, o. Szamotulskiego; od 1671 r. nadzór nad pracami przejął Włoch, G. B. Frediani. Wznoszenie kościoła ukończono w 1676 r. (mury stanęły już w 1674 r., kopuła - w 1675 r.). Przystąpiono wówczas do dekoracji i wyposażania wnętrz świątyni, zapraszając do prac wybitnych mistrzów włoskich oraz najlepszych miejscowych fachowców. Pracując wspólnie, stworzyli oni niespotykany w Polsce i na Litwie wystrój wnętrza, zachwycający swym pięknem i artyzmem do dzisiaj.
Wtedy to Włoch Bramante wykonał do kościoła figury św. Piotra oraz aniołów (w 1672-73 r.), Nowotny - kilka innych figur (w 1674 r. przeniesionych później do kościoła augustianów), Ansas - posągi fasady kościoła (w 1674-75 r., wg szkiców J. Shreitera), kamieniarz Rudolf- boczne marmurowe portale (1674-75), Wilnianin A. Helman -prace w metalu; Włosi P. Peretti, G. Galii oraz "mistrz Maciej" - rzeźby interieru (1677-85).
Jednak najwięcej prac było przy tworzeniu różnych gipsatur i fresków. Wykonali je: Piotr z Madiolanu i Giovanni Galii z Rzymu, freski i obrazy -Marcin de Alto-Monte z Rzymu (prawdopodobnie, przy współpracy z M. A. Pallonim). Rzeźbiarze A. S. Capone i J. Pensa wykonali (1700 - 1701) wspaniały ołtarz główny (sprzedany w końcu XVIII wieku do innej świątyni, poza Wilno).
Hojny fundator, hetman Pac, nie doczekał zakończenia prac przy upiększanej z takim rozmachiem świątyni. Zmarł w 1682 roku. Przed śmiercią kazał się pochować pod progiem swego kościoła i da ś tylko nadpis : "Hic iace peccator" ("Tu leży grzesznik"). Kanonicy luterańscy i rodzina wykonali wolę zmarłego. Ok. 100 lat później piorun strzaskał ową płytę nagrobną (umieszczoną potem w murze z prawej strony wejścia); grób hetmana przykryto płytą bez nadpisu, a oo. kanonicy luterańscy wznieśli (w 1808 roku) w kościele pomnik Michałowi Pacowi (z łacińskim nadpisem, rozpoczynającym się od stów: "Co czas zniszczył i strawił, to wdzięczność odrodziła i podniosła ....").
Wkrótce po śmierci fundatora, wyjechali włoscy twórcy (1684 r.). Kościół w tym stanie funkcjonował ponad 100 lat. W 1801 r. przystąpiono do jego restauracji i uzupełnienia (m.in., trzeba było zbudować nowy ołtarz, uzupełnić niektóre fragmenty rzeźb i stiuków itd.) Zaproszono do wykonania prac przebywających w Wilnie Włochów, Jana Baretto oraz Mikołaja Piano z Mediolanu. Rozpoczęli oni swe prace dopiero w 1803 r., wykonując ambonę i dwa boczne (niestety, niezbyt harmonizujące z całością) ołtarze ale wznoszenie dużego ołtarza przerwali w 1805 r. "Miejscowymi siłami", wykorzystując istniejące fragmenty (figury, obraz, ławę ołtarza itp.) prace dokończono.
Późniejsze restauracje (1871-78, 1901-1902, 1944-46) niewiele już zmieniły wygląd kościoła (w latach carskiego ucisku "wzbogacił się" on o niektóre elementy wyposażenia wnętrza zamkniętego przez władze w 1864 r. kościoła Pana Jezusa). Świątynię św. Piotra i Pawła ominęły zamknięcia. Po ostatniej wojnie władze sowieckie zgodziły się na przeniesienie tutaj z wileńskiej katedry (zamienionej na magazyn) trumienki z relikwiami św. Kazimierza, którą umieszczono na głównym ołtarze kościoła. Do czasu jej uroczystego (i triumfalnego) powrotu w 1989 r. do rewindykowanej katedry, funkcję "głównego kościoła" w Wilnie pełnił kościół św. Piotra i Pawła. Obecnie jest parafialnym kościołem (a ponieważ stare dzielnice wileńskie wokół kościoła zamieszkują liczni Polacy, często tu słyszy się ich język ojczysty).
KAPLICA MATKI BOSKIEJ OSTROBRAMSKIEJ 
Brama Ostra (zwana początkowo raczej Miednicka - od drogi, która wiodła przez nią do Miednik a dalej do Borysowa, Mińska, Moskwy) została zbudowana ok. 1514 r., podczas wznoszenia obronnego muru wokół miasta. Na Bramie tej (jak i na innych bramach miejskich, nie tylko w Wilnie średniowiecznym zwyczajem zawieszano obrazy Chrystusa, Matki Boskiej, świętych - wprost na murze. (Czyli to później na Ostrej Bramie oo. karmelici). Obrazy co pewien czas zmieniano (np., z powodu ich zniszczenia), a niektóre chroniono od słoty drewnianymi drzwiczkami i zasłonami.
Według najnowszych badań, obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej został prawdopodobnie namalowany w Wilnie ok. 1620-1630 przez nieznanego malarza. Był on częścią obrazowego dyptyku (zespołu dwóch obrazów), zapoczątkowanego przez niderladzkiego italianistę, Martina de Vosa (kopiowanego, m.in., w Krakowie itd.) przedstawiającego Chrystusa-Salvatora, a na zewnętrznej - obraz Matki Boskiej (później obraz Chrystusa. zdjęto - przechowywany był w klasztorze ostrobramskim, potem w wileńskiej katedrze, a po 1953 r. - w zbiorach muzeum sztuki w Wilnie).
Kult obrazu Matki Boskiej, zawieszonego na Ostrej Bramie, rozpoczął się po najeździe moskiewskim na Wilno w 1655 r. (karmelici opuścili wówczas Wilno). Jeden z gorących zwolenników owego kultu, kaznodzieja karmelitów, ksiądz Franciszek Kielczewski ("ojciec Karol") wzniósł dla Obrazu w 1627 r. przy Ostrej bramie drewnianą kaplicę ( ze schodami). Kaplicę oszczędziło kilka pożarów, jednak w 1711 r. (1715 ?) spłonęła całkowicie (Cudowny Obraz wyniósł z ognia młody zakonnik). Przed 20 lat Obraz pozostawał w kościele św. Teresy. W 1712-15 r. (1729?) stanęła przy bramie nowa, murowana kaplica Ostrobramska, do której uroczyście wniesiono Cudowny Obraz.
W roku 1761 karmelita o. Hilańon (ks. Rościszewski) wydal głośną "Relację o Cudownym Obrazie..."
W 1764 r. przybudowano do kaplicy Ostrobramskiej zakrystię, a w 1789 r. - kryte galerię dla modlących się kobiet. Papież Klemens XVI nadał (w 1773 r.) odpusty dla Bractwa Opieki Najświętszej Mani Panny w Wilnie.
W roku 1794 przy Ostrej bramie miało miejsce starcie oddziału szturmujących powstańcze Wilno wojsk rosyjskich z obrońcami miasta (powstańcami Jasińskiego).
Podczas tych zajść ucierpiała kaplica i Obraz. Uszkodzenia naprawiono w tym samym roku, a w 1796 roku przeprowadzono bardziej gruntowny remont kaplicy. Kult Cudownego Obrazu rozszerzał się (nawet wśród unitów).
Gdy w 1799 r. władze carskie rozpoczęły burzenie miejskich murów i bram, Ostrą Bramę pozostawiono nietkniętą (a nawet w tym czasie wzniesiono nowe schody do kaplicy, być może, wg projektu P. Rossi'ego).
Inwokacja w mickiewiczowskim "Panu Tadeuszu" do "Panny świętej, co w Ostrej świeci Bramie (l. wydanie poematu: 1834 r.) spopularyzowała znacznie kult Matki Boskiej Ostrobramskiej poza Wilnem oraz poza Litwą. Stała się Ona Pocieszycielką strapionych i Nadzieją na odzyskanie wolności podczas zaborów i powstań narodowych. (W tych czasach przeprowadzono gruntowny remont kaplicy /1829-30/, zmieniono układ klatki schodowej / 1845 r./, dobudowano kruchtę /1895/ itd.).
W okresie zaborów w kaplicy Ostrobramskiej (oraz na ulicy pod nią) miały miejsce patriotyczne manifestacje, szczególnie w czasach Powstania Styczniowego (1863-64). Kult Matki Boskiej Ostrobramskiej stał się wówczas częścią (polskiego) ruchu niepodległościowego, wymierzonego przeciw rosyjskiemu zaborcy. (Po stłumieniu Powstania Styczniowego, w
1864 r., zmieniono polski napis na frontonie kaplicy: "Matko Miłosierdzia pod Twoją obronę uciekamy się" na łaciński, podobnie jak po roku 1946...)
W roku 1919 (11 X) pochód uczonych, młodzieży, dostojników Państwowych i kościelnych przeszedł uroczyście do Ostrej Bramy dziękować Matce Miłosierdzia za możliwość otwarcia Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. W roku 1927, po renowacji obrazu (pod kier. Jana Rutkowskiego) i kaplicy (pod kier. Juliusza Kłosa), odbyła się uroczysta koronacja Obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej przed katedrą wileńską (złote korony - ze składek społecznych - nałożył nuncjusz papieski, w obecności Marszałka Piłsudskiego, prezydenta Mościckiego i wiernych). Kaplicę odnawiano w 1931-32 roku (J. Borowski); w 1933 roku - po kampanii prasy nacjonalistycznej - przywrócono polski napis na Ostrej Bramie (wg projektu Hoppena).
W 1936 roku opiekę nad kaplicą Ostrobramską przejęli ponownie karmelici.
Podczas wojny Cudowny Obraz - decyzja arcybiskupa - metropolity Jałbrzykowskiego - pozostał w Wilnie, wśród swoich wiernych, modlących się teraz o wyzwolenie spod okupacji niemieckiej i sowieckiej. W sowieckim Wilnie Ostra Brama pozostawała otwarta.

KOŚCIÓŁ Św. TERESY (ostrobramski) 

Dzieje. W 1624 r. radca wileński Ignacy Dubowicz ze swym bratem Stefanem założył koło Ostrej Bramy w Wilnie klasztor (na placu, kupionym od prawosławnego monasteru i cerkwi św. Ducha) dla karmelitów bosych (sprowadzonych z Lublina przez biskupa Eustachego Wołowicza). Karmelici wznieśli opodal klasztoru w 1626-27 r. dla swoich potrzeb tymczasowy kościółek św. Teresy i Jana od Krzyża. (W 1631 r. do kościółka przybudowano drewnianą kaplicę NMP z obrazem, prawdopodobnie Matki Boskiej Szkaplernej, choć, być może, był to obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej; kaplica ta była nie na bramie, lecz przy kościele i razem z nim została rozebrana.)

W roku 1635 podkanclerzy Wielkiego Księstwa Litewskiego Stefan Krzysztof Pac z małżonką Anelą (z Rudominów Dusiatyckich) oraz burmistrzowie wileńscy Ignacy i Stefan Dubowicze przeznaczyli wielkie sumy na wzniesienie tu okazałej karmelickiej świątyni. Budowa została zakończona po 15 latach (w 1650 roku) a konsekrowana 2 lata później (w 1652 r. przez biskupa J. Tyszkiewicza). Projektował i nadzorował budowę kościoła architekt Ułrych, wznoszenie fasady - słynny architekt i rzeźbiarz K. Tencalla (m. in., twórca Kolumny Zygmunta w Warszawie i współtwórca kaplicy św. Kazimierza w wileńskiej katedrze).

Podczas najazdu moskiewskiego w 1655 r. świątynia uległa poważnemu zniszczeniu (karmelici schronili się wówczas w Królewcu), ale po roku 1661 porąbane ołtarze i zniszczone wnętrza naprawiono. Kolejne duże zniszczenia przyniósł pożar w 1760 roku, po którym (w latach 1763-65, pod kierownictwem M. Słuszańskiego) zniszczone freski na ścianach i sklepieniach kościoła odnowiono (".... z wielkim smakiem i artystycznym polotem..."). Dobudowano też (w 1783 roku) kaplicę-mauzoleum Pociejów. Ale 1812 rok przyniósł wielkie zniszczenia z rąk Francuzów. Trzeba było odnawiać ołtarze, interior, posągi, freski (kierował pracami wileński malarz Kanut Rusiecki przy pomocy księdza Zaleskiego). Odbudowa trwała do 1857 roku.

W czasach carskiej niewoli kościół św. Teresy (sąsiadujący z największym sanktuarium Wilna, gdzie czerpano wiarę w przetrwanie -kaplicą Ostrobramską) był miejscem (wraz z Ostrą Bramą i sąsiednią ulicą) wielu patriotyczno-religijnych manifestacji i nabożeństw. Władze carskie przekazały w 1844 r. klasztor karmelitów prawosławnym mnichom z monasteru św. Ducha. Były nawet zabiegi (m.in. biskupa Siemaszki, który pospieszył przejść z unii na prawosławie) o zabranie kościoła św. Teresy na cerkiew, jednak obawa władz carskich przed możliwością wybuchu oburzenia katolickich społeczności Litwy, Polski i Białorusi była zbyt duża, by można było to zrobić.

Nadeszło wyzwolenie od zaborców i kościół św. Teresy stał sią jakby miejscem większych nabożeństw dla wiernych, których nie mogła pomieścić Ostra Brama. W latach 1927-29 dokonano restauracji kościoła (wg projektu J. Kłosa, przy czym freski odrestaurował M. Słoniecki). W tym też 1927 roku, podczas remontu kaplicy Ostrobramskiej (jak, zresztą, zawsze podczas jei zagrożeń i napraw). Cudowny Obraz przebywał w kościele św. Teresy.

Karmelici wrócili do Wilna w 1926 r., jednak dopiero w 1935/36 przejęli pod opiekę kościół św. Teresy (i kaplicę Ostrobramską).

Podczas lat wojny i okupacji "ostrobramski" kościół służył nadal wiernym. Władze sowieckie wysłali karmelitów do Polski, ale kościół -jako parafialny ("parafia przy Ostrej Bramie") - pozostał otwarty. Długo oczekiwał na renowację, dopiero w latach 1971-76 mogli przeprowadzić odnowę jego interioru polscy konserwatorzy zabytków (m.in., D. Starikiewicz oraz M. i R. Regulińscy).


KOŚCIÓŁ ŚW. JANA 

Dzieje. Założony został przez Władysława Jagiełłę podczas chrztu Litwy w 1387 r. (początek budowy kościoła opóźniał się, być może, do 1388 r.). Było tu podobno, miejsce kultu pogańskiego (mógł to być jakiś gaj dębowy i jakaś drewniana gontyna, chroniąca źródła czystej wody - "krynice", których obecność w tym miejscu jeszcze w XVI i XVII w. poświadczają dokumenty historyczne). Obok gaju i źródła znajdował się, prawdopodobnie, pierwotny główny rynek Wilna, powstały przy skrzyżowaniu ówczesnych dróg handlowych: zachodniej i wschodniej-połockiej (która w tym miejscu rozwidlała się i zdążała na zachód lub do głównego brodu na Wilii). Miejsce zatem było odpowiednie dla wzniesienia tu kościoła dla miasta.

Budowę kościoła zakończono jednak dopiero w 1426 r., a konsekracja jego odbyła się w roku 1427 (101, dokonana przez biskupów kujawskiego i płockiego).

Konsekrowany w 1427 r. kościół był gotycką budowlą o dużych rozmiarach, z potężnymi skarpami zewnętrznymi, o ostrołukowych oknach. Pełnił funkcję fary miejskiej. Jednak wkrótce powstały w Wilnie inne kościoły, a o ogromną dawną farę dbać nie było komu. W XVII wieku była ona już tylko ruderą. Kiedy do Wilna przybyli (w 1659 roku) jezuici i-przy pomocy Protasewicza- założyli obok kościoła św. Jana swoje kolegium, król Zygmunt August przekazał im podupadłą dawną farę (w 1571 r.) Jezuici z ogromnym rozmachem przystąpili do odbudowy i gruntownej przebudowy kościoła. Wkrótce okazała świątynia św. Jana stała się znów głównym kościołem miasta, chociażby z powodu odbywających się tam wielu uroczystych nabożeństw i widowisk religijnych, procesji i dysput teologicznych (prowadzonych tu przez wybitnych teologów jezuickich, protestanckich, prawosławnych: Skargę, Wołana, Smotrickiego i in.) Tu wygłaszali swe płomienne kazania ks. Piotr Skarga - "Złotousty", Jan Kanty Chodani, Anastazy Ihnatowicz, Anioł Dowgird, Józef Kolb, Ignacy Borowski itd. W kościele św. Jana odbywały się uroczyste powitania królów: Stefana Batorego, Zygmunta III, Władysława IV oraz Jana Kazimierza; tutaj też miała miejsce uroczysta doktoryzacja słynnego poety-jezuity Macieja Sarbiewskiego w obecności króla Władysława IV (w 163 6 r.). (Nieco później był tu też ciekawy car świątyni Rosji Piotr I) Jednocześnie, odbudowana świątynia stała się kościołem jezuickiej Akademii, miejscem odprawiania akademickich nabożeństw (specjalnych jutrzni, nieszporów itd.), uroczystości obchodów świąt itp. (Do 1737 r. wygłaszano tu kazania również w języku litewskim).

Zniszczenia, spowodowane wtargnięciem do Wilna wojsk moskiewskich (1655-1661), naprawiono (m.in., J. Tolkacz przeprowadził remont sklepień kościoła). Świątynia służyła wiernym do 1737 roku, kiedy ją zniszczył pożar (spłonęło wyposażenie ołtarzy i wnętrza, runęły sklepienia itp.). Odbudowy dokonano w latach 1738-1740. Kościół otrzymał wówczas nowe sklepienia, urządzenie wnętrza, nowy ołtarz (ufundowany przez księcia Wojciecha Radziwiłła z Kiecka) itd. Wtedy też powstał rokokowy chór muzyczny oraz okazała fasada zewnętrzna. Nowe pożary (w 1741 i 1748 r.) przedłużały prace restauracyjne do 1749 r. (Pracami tymi kierował rektor Akademii, ks. J. Sadowski, realizując projekt słynnego architekta i rzeźbiarza Jana Krzysztofa Glaubitza).

Nieco później, (pod nadzorem T. Żebrowskiego) przebudowano chór organowy, na którym zamontowano organy (pochodzące ze skasowanego kościoła jezuitów w Połocku), oraz wzniesiono nową balustradę przy ołtarzu (1756-58). Po skasowaniu zakonu jezuitów (1773 r.), Wilno stało się terem-m działania Komisji Edukacji Narodowej. Wówczas uniwersytet wileński stal się drugą Szkołą Główną (obok Uniwersytetu Jagiellońskiego) w Rzeczpospolitej. Kształciło się tu coraz więcej młodzieży, przybywali wybitni uczeni (szczególnie, w początkach XIX wieku). Kościół św. Jana stał się wtedy całkowicie akademickim i, jako taki, podlegał władzy rektora uczelni.

W 1862 r. władze uniwersyteckie zarządziły gruntowną przebudowę wnętrza kościoła (trwająca do 1829 r.). Przebudowano w stylu klasycyzmu | fasadę świątyni (wg projektu K. Podczaszyńskiego, m.in., autora przebudowy sąsiadującego z uniwersytetem Pałacu Reprezentacyjnego), dobudowano do wejścia bocznego (od ul. Świętojańskiej) klasycystyczny portyk z 4 korynckimi kolumnami (autorstwa Podczaszyńskięgo); zburzono mur z bramą, oddzielający kościół od ulicy Świętojańskiej oraz przybudówki przy kościele i dzwonnicy. Później, w 1898 r., mistrz z Rygi zainstalował w oknach świątyni witraże.

W roku 1823 carskie władze wileński uniwersytet zamknęły (po wcześniejszym uwięzieniu i zesłaniu w głąb Rosji grupy młodzieży filareckiej /1824/, usunięciu z uczelni niektórych profesorów itd.). Rozpoczęły się prześladowania patriotów, szczególnie po wybuchu Powstania Styczniowego (1863 r.). W miejscach publicznych nie wolno było gromadzić się, śpiewać pieśni, wznosić pomników itp. Wówczas to kościół św. Jana (podobnie jak kaplica Ostrobramska) w Wilnie stał się miejscem, gdzie śpiewano patriotyczno-religijne pieśni oraz wznoszono symboliczne nagrobki "ku narodowej pamięci": Adamowi Mickiewiczowi (w 1899 r.), Edwardowi Odyńcowi (w 1901 r.). Ludwikowi Kondratowiczowi-Wladysławowi Syrokomli (w 1908 r.). Stanisławowi Moniuszce, apoteozę Kościuszki (w 1917 r., autorstwa rzeźbiarza Antoniego Wiwulskiego, twórcy Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie oraz Trzech Krzyży w Wilnie). Wcześniej, bo w 1792 r., w kościele tym bardzo uroczyście obchodzono l rocznicę Konstytucji 3 Maja.

W latach 1919-1939 kościół św. Jana znów stał się jakby kościołem akademickim dla słuchaczy i profesorów powstałego obok Uniwersytetu Stefana Batorego. Później świątynia jakoś przetrzymała wojnę oraz pierwsze lata Litwy Sowieckiej, ale wkrótce została zamknięta dla wiernych i przeznaczona na magazyn (tzn., na samozniszczenie). Gdy jednak zbliżał się jubileusz 400-lecia powstania wileńskiej Alma Mater (w 1979 r.), powstał pomysł przekształcenia (trudnej do niezauważenia przez delegacje innych uczelni i wycieczki jubileuszowe) świątyni na Muzeum UniwersytetuWileńskiego (tzn., głównie z okresu sowieckiej uczelni). Przeprowadzono odpowiedni remont (usuwając większość wyposażenia kościelnego oraz napisy polskie i symbole) i dokonano otwarcia (ustawiając w kościele plansze ze zdjęciami uczonych sowiecko-litewskiej uczelni, a w dawnych kaplicach -gabloty wybranymi dokumentami, publikacjami itp. Obecnie plansze usunięto.)

Wieża Giedymina.
 Jest pozostałością Zamku Górnego, który został wzniesiony na szczycie Góry Zamkowej, dawnej Turzej, przez Giedymina na miejscu drewnianej warowni. Murowany zamek o trzech basztach został zbudowany w drugiej połowie XIV wieku. W 1419 roku zamek spłonął. Wielki książę Witold odbudował zamek w stylu gotyckim. Od czasów Aleksandra Jagiellończyka w Zamku Górnym mieściła się ludwisarnia, a w lochach więzienie. Zygmunt August odnowił zamek i umieścił w nim swoją bibliotekę. W 1655 roku zamek zdobyli Moskale. W następnych wiekach Zamek Górny uległ zniszczeniu, pozostała tylko jedna wieża. Na ocalałym zrębie baszty w 1830 roku postawiono drewnianą nadbudówkę na telegraf optyczny. W latach trzydziestych XX wieku zdjęto nadbudówkę i dokonano zabezpieczenia wieży. Od 1960 roku w Wieży Giedymina mieści się Muzeum Zamku Wileńskiego.
Trzy Krzyże. Na Górze Trzykrzyskiej, dawniej zwaną Łysą lub Krzywą, stoi duży pomnik - trzy białe krzyże. Po raz pierwszy na Górze Łysej trzy drewniane krzyże wznieśli franciszkanie około 1636 roku. W 1740 roku zmurszałe krzyże zamieniono nowymi, które przetrwali do 1869 roku i ze starości zawaliły się. Władze rosyjskie nie zezwoliły na ich odbudowę. Dopiero w 1916 roku z inicjatywy ks. Kazimierza Michałkiewicza postawiono krzyże betonowe według projektu Antoniego Wiwulskiego. Krzyże te przetrwali do 1951 roku, kiedy to na rozkaz władz radzieckich zostały wysadzone w powietrze. W 1989 roku pomnik Trzech Krzyży został odbudowany. 


Kościoły św. Anny, i św. św. Franciszka i Bernardyna.

Historia budowy późnogotyckiego kościoła św. Anny jest prawie nieznana, nie są też znane nazwiska mistrzów, którzy świątynię wznieśli. Wzmianka o pierwszym kościele św. Anny pochodzi z 1501 roku. W 1564 roku pożar zniszczył świątynię. W 1581 roku kościół został odnowiony z funduszy Mikołaja Radziwiłła. W 1747 roku kościół został odnowiony przez Jana Krzysztofa Glaubitza. Pod względem architektonicznym najcenniejsza jest fasada zachodnia główna, nie mająca sobie równej w całej Europie Środkowo-Wschodniej

Murowany kościół św. Franciszka i Bernardyna zbudowali bernardyni około 1500 roku. Nie wiadomo kto projektował i budował ten kościół, niektórzy przypuszczają, że Michał Ekinger. W 1655 roku świątynia została spalona. Po wojnie z Moskwą kościół odbudowano w stylu mieszanym od gotyku do renesansu. W końcu XVIII wieku dokonano rekonstrukcji wnętrza świątyni. Wnętrze kościoła hallowe, częściowo ze sklepieniami krzyżowymi, częściowo gwiaździstymi i kryształowymi.

Kościół św. Michała.
 Kościół św. Michała fundacji Lwa Sapiegi zaczęto wznosić w 1594 roku z zamiarem przekształcenia go w mauzoleum rodu Sapiehów. Budowę zakończono w 1627 roku i osadzono przy kościele zakonnice. W 1655 roku kościół został spalony. Odbudowę świątyni rozpoczęto w 1673 roku, zakończono w 1716 roku. Niegdyś kościół otoczony był wysokim murem i krużgankiem. W 1864 roku rząd rosyjski skasował klasztor a w 1888 roku zamknął kościół, który dopiero w 1905 roku przywrócono wiernym. W kościele znajduje się nagrobek Lwa Sapiehy i jego dwóch żon.

Muzeum Adama Mickiewicza.
 Mieści się w domu przy ul. Pilies 11 (d. zaułek Bernardyński). Na początku XIX wieku kamieniczka była własnością Życkiego. Tutaj w dziedzińcu na parterze w 1822 roku mieszkał Adam Mickiewicz. W 1911 roku kamieniczkę nabył Jan Obst, który w dawnym mieszkaniu Mickiewicza założył muzeum poety. Było ono czynne do drugiej wojny światowej. Dopiero w 1979 roku dokonano remontu budynku i przekazano Muzeum Nauki na Muzeum Adama Mickiewicza. Od 1983 roku w trzech pokojach na parterze mieści się niewielkie muzeum polskiego poety. Nie opodal, na skwierze przy kościele Bernardynów, wzniesiono w 1984 roku pomnik Adama Mickiewicza dłuta Gediminasa Jakubonisa.

Zespół Uniwersytetu Wileńskiego.
 Zespół budynków uniwersytetu zajmuje prawie cały obwód dzielnicy Starego Miasta. Graniczy z ulicami Pilies (Zamkowa), Dv. Jono (Świętojańska), Universiteto (Uniwersytecka) i Tallat-Kelpdos (d. Skopówka). Gmachy uniwersyteckie otaczają dziedzińce: P. Skargi, M. Poczobutta, Centralny, M. Sarbiewskiego, M. Daukszy, F. Smuglewicza, Arkadowy, W. Gucewicza, A. Mickiewicza, S. Staniewicza, K. Szyrwida, Apteczny. Zespół Gmachów uniwersytetu zaczął się kształtować około 1570 roku we wczesnej już zabudowanej murowanymi domami jurysdyce biskupiej. Historia Uniwersytetu Wileńskiego sięga XVI wieku.

Kościół św. Kazimierza.
 Budowę zaczęto w 1604 roku z inicjatywy jezuitów. Pracami budowlanymi przez pewien czas kierował Prochowicz, później J. Boksza. W 1610 roku pożar częściowo strawił nie wykończony budynek, ale w roku 1616 świątynia została wyświęcona. Kościół jest wzorowany na bazylice rzymskiej II Gesu. Kościół św. Kazimierza kilkakrotnie stawał się pastwą płomieni. W latach 1749-1755 dokonano restauracji. Powstały wtedy późnobarokowe hełmy wież, później, w 1867 roku skrócone przez M. Czagina. W 1832 roku kościół zamieniono na cerkiew. W 1914 roku zwrócono go katolikom, w 1925 roku jezuici odnowili świątynię. W latach 1966-1989 roku było to Muzeum Ateizmu. W 1989 roku kościół zwrócono wiernym.

Klasztor Bazylianów i cerkiew św. Trójcy.
 Wspaniała rokokowa brama prowadzi do zabudowań byłego klasztoru bazylianów oraz cerkwi św. Trójcy. Zabudowania klasztorne wzniesiono na początku XVI wieku. W lewym skrzydle zabudowań klasztornych na początku XIX wieku ulokowano więzienie. Tutaj w latach 1823-1824 więziony był Adam Mickiewicz, o czym przypomina tablica w języku rosyjskim i litewskim przy wejściu.
Cerkiew św. Trójcy ufundowana została przez Konstantego Ostrogskiego w 1514 roku. Pierwotnie gotycka, ma trzy nawy równej wysokości i półkoliste absydy. Przebudowana przez J.K. Glaubitza po pożarze w 1748 roku uzyskała elementy rokokowe - dwie lekkie wieżyczki i wspomnianą bramę, prowadzącą do klasztoru.

Cerkiew św. Ducha.
 W 1597 roku na mocy przywileju króla Zygmunta III Wazy zbudowano tu drewnianą cerkiew. W 1638 roku wzniesiono cerkiew murowaną na wzór jezuickiego kościoła św. Kazimierza. W 1749 roku świątynia spłonęła, pozostały tylko mury. Bogatą ornamentację stiukową oraz potrójny ikonostas o charakterze rokokowym zawdzięcza cerkiew przebudowie w latach 1749-1753. W 1850 roku w krypcie podziemnej zbudowano kaplicę, w której pochowane są szczątki świętych prawosławnych - Jana, Antoniego i Estachego. Obok cerkwi wznosi się dzwonnica. Ponadto klasztory-monastery męski i żeński.